Mirim Isasiren misterioa
Nor zen Mirim Isasi? Hori al zen haren benetako izena? Bere liburuetan agertzen diren irudiak bat datoz ustezko egilearekin? Ez dakigu. Isasiren inguruko datu objektiboak ez dira asko. Hori bai, bere izena ingelesez idatzitako bi libururekin lotuta dago, euskal nazionalismoaren ideologiarekin bat datozen bi nobelekin: Basque Girl (1940) (Neska Euskalduna) eta White Stars of Freedom: a Basque Shepherd Boy Becomes an American (1942) (Askatasunaren Izar Zuriak: Euskal Artzain Mutiko bat amerikar bihurtzen da). Emakume bat eleberriak idazten gerraoste goiztiarrenean? Printzipioz, ezerk ez du adierazten ezagutzen ditugun datu apurrak benetakoak ez direnik, baina, baieztatu ezin diren bitartean, hobe da datuok hipotesiaren eremuan mantentzea.
Egia esateko, bi lanak Estatu Batuetako euskal erbestealdiaren lehen urteen testigantza garrantzitsuak dira. Hala dio Iker González-Allende irakasleak, obra horiek anglofono ez den irakurlearentzat berreskuratzen saiatu den ikertzaileak. Nebraska-Lincolneko Unibertsitateko irakasleak dioenez, eleberri horiek Espainiako Gerra Zibilaren ondoren erbestean zegoen euskal nazionalismoaren ideologia ofiziala jaso zuten, Estatu Batuak konpromiso-lur gisa idealizatzen dituztelako eta Estatu Batuetan eta Euskadin antzeko balioak daudela nabarmentzen dutelako, hala nola askatasuna, demokrazia eta kristautasuna. Helburua argi zegoen, frankismoko eta nazismoko iheslari haientzat estatubatuarren babesa lortzea; halaber, eleberrian jasotako planteamendu hori zuzenean bat zetorren erbesteko Eusko Jaurlaritzaren nazioarteko politikarekin, hau da, nazismoaren porrotak Espainiako sukurtsalarena ekarriko lukeen esperantza.
González-Allendek emandako datuei jarraiki, Basque Girl modu autobiografikoz idatzita dago. Erena protagonista, egilearen alter egoa da. Gaztea nekazal munduan bizi izan da nerabezaroan, harik eta Ingalaterrara joan zen arte ikasketekin jarraitzeko. Gaztea, bestetik, bere aberriaren alde borrokan hilko den pilotari batekin maiteminduko da. Azkenik, protagonistak erbestera joatea erabakiko du, horrela bere askatasuna ez galtzeko. Bigarren eleberrian, White Stars of Freedom izenburukoa, Narbik Aguirre ardi-artzain gaztea izango da protagonista. Gerran Estatu Batuetara joango da, han ere artzain gisa lan egiteko. Gero San Diegoko zooan lanpostua lortuko du. Baina gerrak deitu egiten dio, eta, Estatu Batuetako hiritartasuna hartu ondoren, Bigarren Mundu Gerran borrokatzeko prest agertzen da.
Laburpen txiki hauetan bi eleberrien sustraia nabarmentzen da: euskal tradizionalismoa. Hala ere, González-Allende irakasleak bere azterketan azaltzen duenez, bietan agertzen da tradizioari eustearen eta euskal emakumearen portaera modernitatean egokitzeko beharraren arteko tentsioa. Horrela, kritikariak nabarmentzen duenez, emakume protagonistek euskal ohiturak transmititzen dituzte eta Euskadiren alegoria gisa agertzen dira, baina, aldi berean, genero-sistema tradizionalaren aurkako jarrera hartzen dute, adibidez, itunpeko ezkontza edo gizonaren aurrean emakumearen mendetasuna kritikatuz. Halaber, biek ala biek, mugimendu eta erabaki-askatasunerako eskubidea aldarrikatuko dute.
Zalantzarik gabe, oso analisi interesgarria da González-Allendek plazaratutakoa. Irakasleak emakumea gerrek markatutako bidegurutze hartan kokatzen du. Azken buruan, gerraosteko emakumeak, frankistek ahalegin guztiak egin arren, ez dira berriro izango 1930eko hamarkadako berberak. Aldaketa indartsu batek markatzen zuen euskal emakumeek insiloan eta diasporan zuten hurbileko horizontea.
Joxerra Zabala
Bibliografía
Iker González-Allenderen bi lanak esteka hauen bitartez irakur daitezke:
- Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, vol. 25, 2020, 187-216 or. ISSN: 1130-8508.
http://revistas.uned.es/index.php/RLLCGV/article/view/28905
- Revista Sancho el Sabio, Nº 44, 2021, 77-101.
https://revista.sanchoelsabio.eus/index.php/revista/article/view/326
